Tekstkompleksiteit fan poëzy

Trije nivo’s

Teoretyske eftergrûn

De lêsberheid fan poëzy en drama is net betrouber metten. Besteande noarmen foar lêsberheid binne de oan skoalklasse of leeftyd bûne lêsnivo’s. Skoalklasse en leeftyd moatte dêrby globaal de lêsûnderfining, niget, algemiene kennis en libbensûnderfining, reewillichheid en literêre kennis fange. Sykje nei dy noarmen wurket net foar poëzy en drama. Dêrom moatte learkrêften foar dy tekstypen faak sels in gaadlik nivo fan lêsberheid fêststelle, basearre op hoe dreech oft it is om de tekst te begripen.

Dat kin mei kwantitative tekstanalyse. By kwantitative beneieringen stopje jo in tekst yn in kompjûter en dy berekkenet dan wurdlingte en sinslingte. Want lange wurden en lange sinnen hingje gear mei muoite by it lêzen.

Mar kwantitative beneieringen litte tema en betsjutting fan de tekst bûten beskôging. Just yn de tekstynhâld skûlet faak de dreechheid. Want de lêzer moat de ynformaasje út de tekst ferbine mei kennis dy’t er al hat, om de tekst te begripen. Kwalitative beneieringen fan de dregens fan in tekst hâlde wol rekken mei ynhâld en foarm.

Kwalitative mjitstêven fan tekstkompleksiteit hâldt yn: in ynformearre beslút meitsje oer de dregens fan in tekst, op grûn fan ien of mear faktoaren dy’t te ûnderskieden binne foar in minsklike lêzer, dy’t in saakkundige beoardieling útfiert. De kwalitative mjitting kin it bêste dien wurde troch in minsklike lêzer dy’t syn omtinken derby hat.

Kwalitative faktoaren omfetsje betsjuttingsnivo, oftewol letterlik of figuerlik en op hokfoar manier figuerlik, doel, bygelyks ynformearje of protestearje, struktuer, taalkonvinsjonaliteit en helderheid fan taal, en easken oan eftergrûnkennis.

Eftergrûnkennis is de kennis fan de wrâld dy’t de lêzer troch de jierren hinne wûn hat. Dêryn bestean grutte ferskillen tusken lêzers. By skoalbern makket it út oft der thús krantlêzen wurdt en oer de ynhâld praat. Wêr’t dat bart, lêze de skoalbern makliker, om't se de ynhâld flugger werkenne en boppedat in gruttere wurdskat hawwe. Troch te lêzen kin de lêzer mei wat eftergrûnkennis noch hurder kennis winne, en komt sa yn in spiraal omhegen.

Underwerp, foarm en ynhâld hawwe altyd de trije grûneleminten fan in keunstwurk west en se binne mei-inoar ferfrissele op in ûnskiedbere manier.

Poëzy is dreech om’t it bestiet út de yngripende gearparsing fan ynformaasje yn mar in pear wurden. De lêzer moat de struktuer, foarm en stylmiddels kenne om it wurk folút wurdearje te kinnen.

Kwalitative mjitstêven foar tekstkompleksiteit binne krekt weardefol as se teksten mei in hegere kompleksiteit tagonklik meitsje foar àlle lêzers. It hat gjin doel om geskikte teksten by lêzers te finen en har foar ivich ta inoar te feroardieljen. By it tapassen fan de tekstkompleksiteitsnivo’s giet men dêrom út fan de sône fan tichtbye ûnjouwing fan Vygotsky. Dus op it mêd fan dreech-maklik: it gedicht moat net te dreech wêze en ek net te maklik.

Proses

Stap 1: Wiis faktoaren oan dy’t de tekstkompleksiteit bepale, kwa ûnderwerp, foarm en ynhâld.

Stap 2: Ken nivo’s ta op basis fan hoe dreech oft it is om de tekst te begripen. Brûk eventueel mei jo kollega’s in rubryk (lykas ús taheakke rubryk).

Stap 3: Beslút hoe’t de tekst brûkt wurde sil yn de ûnderwiis-learsituaasje. Jou eftergrûn­ynformaasje en set ‘scaffolding’ yn foar de lêstaak (diagnoaze, (sels)helpstrategyen, werhelje).

Kritearia foar poëtyske tekst

• Foarm
  • Fersopbou: is der in dúdlike, ienfâldige, regelmjittige oarder oangeande rigellingte, ritme en einrym; binne der lettertekens?
  • Figurative taal en literêre stylfoarmen: hat de tekst ien inkeld betsjuttingsnivo, lykas yn in ynformative tekst? Of befettet de tekst ferburgen betsjuttingen, lykas wannear’t symbolyk brûkt is. Befettet de tekst ferwizingen en yntertekstualiteit? Teksten mei ien inkeld betsjuttingsnivo binne makliker te begripen. Letterlike, ûndûbelsinnige taal en ferwizingen nei itjinge dat letterlik yn de tekst stiet is it ienfâldichst te lêzen.
  • Taalkonvinsjonaliteit: hat de tekst taal dy’t bekend en dúdlik is en fansels sprekt? Of befettet is in hiel soad akademysk jargon en wurden mei mear betsjuttingen? Spesjalistyske taal en dûbelsinnige wurden meitsje in tekst lestiger te lêzen: it is ‘kryptysk’. Is de taal ek net te keunstmjittich? Tink oan tefolle ynkoarte krantekoppen. Yn it algemien meitsje teksten dy’t net it lûd fan echte taal hawwe de studinten yn ’e war.

• Ynhâld
  • Fertelle of ekspresje: fertelt it gedicht in dúdlik ferhaal of net? Of uteret it fers emoasje en gefoel? It ferskil tusken in narratyf en in lyrysk fers is dat as jo de wurden fan in lyrysk fers feroarje, it in hiel oar gedicht wurdt. De betsjutting fan it fers hinget ôf fan de lûden en it ritme fan dy wurden. Feroarje jo de wurden fan in narratyf fers, dan bliuwt de ynhâld oerein. In narratyf fers hat de lûden en muzyk net sasear nedich foar betsjutting. In narratyf fers wurdt faak makliker achte, neigeraden de muzyk minder in rol spilet.
  • Ferhaalline of plot: is it ferhaal ferteld yn gronologyske oarder, en sa net, hoe kompleks is de struktuer fan in fers? Binne der flashbacks of is der op in oare manier sleutele oan de tiid? Is in ‘ynformatyf’ gedicht utinoar set yn in simpele foarm, mei in haadidee en details en mei ienfâldige bylden om de betsjutting oer te bringen? Is doel fan de tekst, lykas ûnrjocht yn it omtinken bringe of it hert útstoarte, dalik dúdlik?
  • Konkrete ferbylding is makliker te begripen as abstrakte ferbylding, lykas de minsklike harsens foar de minsklike geast oer; jo kinne jo de minsklike harsens makliker foarstelle, want dy binne sichtber en taastber.

• Underwerp
  • Oansluting by belibbingswrâld: de lêzers moatte de ynformaasje út de tekst kombinearje mei har eftergrûnkennis, om de ynhâld fan de tekst te begripen. Teksten binne makliker te begripen as se in algemien ûnderwerp hawwe, dat wol sizze as se minder berop dogge op beskate libbensûnderfiningen of bekendheid mei konsepten út beskate fakgebieten.
  • Werkenber ûnderwerp: yn útbyldzjende skilderijen, tekeningen en bylden, mei ûnderwerpen dy’t wy dalik thúsbringe kinne, kinne wy ússels maklik werkenne. Dat makket figurative keunst breed akseptearre troch de massa’s. Betink ek dat fan de romans dy’t útbrocht wurde, de measte in lêsnivo fan 12-jierrigen hawwe. Abstrakte ûnderwerpen, lykas leafde, haat, wille en fertriet, wurde sjoen as dreger.

Nivo’s fan tekstkompleksiteit

Us útgongspunt is tagonklikheid fan keunst. Mar de keunstner hat gjin opdracht om syn wurk dommer te meitsjen. Nammers, keunst lit him net ferbeukerje. En minsken wolle betsjutting jaan oan ’e wrâld. Se binne aktyf belutsen by har ûnderfining – dat proses is learen.

Tsiis hat in útstrieling fan kulturele ferfining. Wa’t in âlde tsiisman is sil likegoed sljocht wêze op jonge tsiis. Mei in knypeachje nei it mytysk biedwurd ‘bûter, brea en griene tsiis’ neame wy de trije nivo’s fan tekstkompleksiteit nei ús trije ripingsnivo’s fan tsiis: jonge, belegere en âlde tsiis.

Oerwagingen en suggestjes oangeande de lêstaak

As jo teksten op lêzers ôfstimme is it, behalven kwalitative faktoaren te brûken, ek wichtich om te sjen nei de individuele lêzer syn ferlet, ynteresses, feardichheden en de leartaak dy’t dy lêzer hat, om sa better beslute te kinnen oer hokker tekst oft gaadlik foar him is.

Brûk lêstaaksuggestjes, basearre op it tekstkompleksiteitsnivo fan de tekst: dus jou by de dreger te begripen teksten oprinnend mear eftergrûnkennis, en jou oprinnende ‘scaffolding’.

Koarte boarnelist

Rubryk tekstkompleksiteit fan poëzy