Tekstcomplexiteit van poëzie

Drie niveaus

Theoretiche achtergrond

De leesbaarheid van poëzie en drama is niet betrouwbaar gemeten. Bestaande normen voor leesbaarheid zijn de aan schoolklas of leeftijd gebonden leesniveaus. Schoolklas en leeftijd moeten daarbij globaal de leeservaring, belangstelling, algemene kennis en levenservaring, bereidwilligheid en literaire kennis vangen. Zoeken naar die normen werkt niet voor poëzie en drama. Daarom moeten leerkrachten voor die tekstypen vaak zelf een geschikt niveau van leesbaarheid vaststellen, gebaseerd op hoe moeilijk het is om de tekst te begrijpen.

Dat kan met kwantitatieve tekstanalyse. Bij kwantitatieve benaderingen stop je een tekst in een computer en die berekent dan woordlengte en sinslengte. Want lange woorden en lange zinnen hangen samen met moeite bij het lezen.

Maar kwantitatieve benaderingen laten thema en betekenis van de tekst buiten beschouwing. Juist in de tekstinhoud schuilt vaak de moeilijkheid. Want de lezer moet de informatie uit de tekst verbinden met kennis die hij al heeft, om de tekst te begrijpen. Kwalitatieve benaderingen van de moeilijkheid van een tekst houden wel rekening met inhoud en vorm.

Kwalitatieve graadmeters van tekstcomplexiteit houdt in: een geïnformeerd besluit nemen over de moeilijkheid van een tekst, op grond van een of meer factoren die te onderscheiden zijn voor een menselijke lezer, die een deskundige beoordeling uitvoert. De kwalitatieve meting kan het beste gedaan worden door een menselijke lezer die zijn aandacht erbij heeft.

Kwalitatieve factoren omvatten betekenisniveau, oftewel letterlijk of figuurlijk en op welke manier figuurlijk, doel, bijvoorbeeld informeren of protesteren, structuur, taalconventionaliteit en helderheid van taal, en eisen aan achtergrondkennis.

Achtergrondkennis is de kennis van de wereld die de lezer door de jaren heen verworven heeft. Daarin bestaan grote verschillen tussen lezers. Bij leerlingen maakt het uit of er thuis krant gelezen wordt en over de inhoud gesproken. Waar dat gebeurt, lezen de leerlingen gemakkelijker, omdat ze de inhoud vlugger herkennen en bovendien een grotere woordenschat hebben. Door te lezen kan de lezer met wat achtergrondkennis nog sneller kennis verwerven, en komt zo in een opwaartse spiraal.

Onderwerp, vorm en inhoud zijn altijd de drie grondelementen van een kunstwerk geweest en ze zijn met elkaar verweven op een onscheidbare manier.

Poëzie is moeilijk omdat het bestaat uit de ingrijpende samenpersing van informatie in maar een paar woorden. De lezer moet de structuur, vorm en stijlmiddelen kennen om het wurk ten volle te kunnen waarderen.

Kwalitatieve graadmeters voor tekstcomplexiteit zijn pas waardevol as ze teksten met een hegere complexiteit toegankelijk maken voor àlle lezers. Het heeft geen zin om geschikte teksten bij lezers te vinden en hen voor eeuwig tot elkaar te veroordelen. Bij het toepassen van de tekstcomplexiteits­niveaus gaat men daarom uit van de zone van dichtbije ontwikkeling van Vygotsky. Dus op het gebied van moeilijk-makkelijk: het gedicht moet niet te moeilijk zijn en ook niet te gemakkelijk.

Proces

Stap 1: Wijs factoren aan die de tekstcomplexiteit bepalen, qua onderwerp, vorm en inhoud.

Stap 2: Ken niveaus toe op basis van hoe moeilijk het is om de tekst te begrijpen. Gebruik eventueel met jo collega’s een rubriek (zoals onze bijgevoegde rubriek).

Stap 3: Besluit hoe de tekst gebruikt zal worden in de onderwijs-leersituatie. Geef achtergrond­informatie en zet ‘scaffolding’ in voor de leestaak (diagnose, (zelf)hulpstrategieên, herhalen).

Criteria voor poëtische tekst

• Vorm
  • Versopbouw: is er een duidelijke, eenvoudige, regelmatige ordening wat betreft regellengte, ritme en eindrijm; zijn er lettertekens?
  • Figuratieve taal en literaire stijlvormen: heeft de tekst een enkel betekenisniveau, zoals in een informatieve tekst? Of bevat de tekst verborgen betekenissen, zoals wanneer symboliek gebruikt is. Bevat de tekst verwijzingen en intertextualiteit? Teksten met een enkel betekenis­niveau zijn gemakkelijker te begrijpen. Letterlijke, ondubbelzinnige taal en verwijzingen naar hetgene dat letterlijk in de tekst staat is het eenvoudigst te lezen.
  • Taalconventionaliteit: heeft de tekst taal die bekend en duidelijk is en vanzelf spreekt? Of bevat is een erg veel academisch jargon en woorden met meer betekenissen? Specalistische taal en dubbelzinnige woorden maken een tekst lastiger te lezen: het is ‘cryptisch’. Is de taal ook niet te kunstmatig? Denk aan te veel ingekorte krantenkoppen. In het algemeen brengen teksten die niet de klank van echte taal hebben de studinten in de war.

• Inhoud
  • Vertellen of expressie: vertelt het gedicht een duidelijk verhaal of niet? Of uit het gedicht emotie en gevoel? Het verschil tussen een narratief en een lyrisch gedicht is dat als je de woorden van een lyrisch gedicht verandert, het een heel ander gedicht wordt. De betekenis van het gedicht hangt af van de klanken en het ritme van die woorden. Verander je de woorden van een narratief gedicht, dan blijft de inhoud overeind. Een narratief gedicht heeft de klanken en muziek niet zozeer nodig voor betekenis. Een narratief gedicht wordt vaak gemakkelijker gevonden, naargelang de muziek minder een rol speelt.
  • Verhaallijn of plot: is het verhaal verteld in chronologische volgorde, en zo niet, hoe complex is de structuur van een gedicht? Zijn er flashbacks of is er op een andere manier gesleuteld aan de tiid? Is een ‘informatief’ gedicht uiteengezet in een simpele vorm, met een hoofdidee en details en met eenvoudige beelden om de betekenis over te brengen? Is doel van de tekst, zoals onrecht voor het voetlicht brengen of het hart uitstorten, meteen duidelijk?
  • Concrete verbeelding is gemakkelijker te begrijpen dan abstracte verbeelding, zoals de menselijke hersenen tegenover de menselijke geest; je kunt je de menselijke hersenen gemakkelijker voorstellen, want die zijn zichtbaar en tastbaar.

• Onderwerp
  • Aansluiting bij belevingswereld: de lezers moeten de informatie uit de tekst combineren met hun achtergrondkennis, om de inhoud van de tekst te begrijpen. Teksten zijn gemakkelijker te begrijpen als ze een algemeen onderwerp hebben, dat wil zeggen as ze minder beroep doen op bepaalde levenservaringen of bekendheid met concepten uit bepaalde vakgebieden.
  • Herkenbaar onderwerp: in uitbeeldende schilderijen, tekeningen en beelden, met onderwerpen die wij meteen kunnen thuisbrengen, kunnen we onszelf gemakkelijk herkennen. Dat maakt figuratieve kunst breed geaccepteerd door de massa’s. Bedenk ook dat van de romans die uitgebracht worden, de meeste een leesniveau van 12-jarigen hebben. Abstracte onderwerpen, zoals liefde, haat, vreugde en verdriet, worden gezien as moeilijker.

Niveaus fan tekstkompleksiteit

Ons uitgangspunt is toegankelijkheid van kunst. Maar de kunstenaar heeft geen opdracht om zijn werk dommer te maken. Trouwens, kunst laat zich niet verkleuteren. En mensen willen betekenis geven aan de wereld. Ze zijn actief betrokken bij hun ervaring – dat proces is leren.

Kaas heeft een uitstraling van culturele verfijning. Wie een oude kaasliefhebber is zal evengoed dol zijn op jonge kaas. Met een knipoog naar het mytische leuze ‘bûter, brea en griene tsiis’ noemen we de drie niveaus van tekstcomplexiteit naar onze drie rijpingsniveaus van kaas: jonge, belegen en oude kaas.

Overwegingen en suggesties wat betreft de leestaak

Als je teksten op lezers afstemt is het, behalve kwalitatieve factoren te gebruiken, ook van belang om te kijken naar de individuele lezer syn behoefte, interesses, fvaardigheden en de leertaak die die lezer heeft, om zo beter te kunnen besluiten welke tekst of geschikt voor hem is.

Gebruik leestaaksuggesties, gebaseerd op het tekstcomplexiteitsniveau van de tekst: dus geef bij de moeilijker te begrijpen teksten oplopend meer achtergrondkennis, en geef oplopende ‘scaffolding’.

Korte bronnenlijst

Rubriek tekstcomplexiteit fan poëzie